Umowa o stworzenie i zaimplementowanie programu komputerowego, popularnie zwana umową wdrożeniową, jest skomplikowaną umową o charakterze mieszanym, która zazwyczaj łączy w sobie elementy kilku umów, o ile strony nie zdecydują się zawrzeć umów odrębnych. Pojęcie „wdrożenia IT” nie ma swojej legalnej definicji, ale pomijając wszystkie dodatkowe świadczenia, tj. dokonanie analizy przedwdrożeniowej czy przeprowadzenie szkoleń dla przyszłych użytkowników oprogramowania, można przyjąć, że jest to ogół realizowanych przez wykonawcę działań w ramach wykonywania umowy wdrożeniowej, mający na celu dostarczenie w pełni funkcjonalnego i zgodnego z umową oprogramowania. Postuluje się, żeby do każdego ze świadczeń stosować przepisy dla niego właściwe. Pojawia się w związku z tym pytanie jak zakwalifikować usługę dostosowania oprogramowania do indywidualnych potrzeb oraz jego zaimplementowanie w przedsiębiorstwie zamawiającego. W zależności od konkretnego stanu faktycznego i prawnego będzie można uznać, że jest to umowa o dzieło, a więc umowa rezultatu albo umowa o świadczenie usług, czyli umowa starannego działania.
Umowa o świadczenie usług
Z punktu widzenia wykonawcy korzystniejsze jest zakwalifikowanie umowy wdrożeniowej jako umowy o świadczenie usług, do której na podstawie art. 750 Kodeksu cywilnego zastosujemy odpowiednio przepisy o umowie zlecenia. W takim wypadku zleceniobiorca, w odróżnieniu od wykonawcy umowy o dzieło, nie ponosiłby pełnego ryzyka nieuzyskanie spodziewanego efektu, a jego odpowiedzialność oparta byłaby zgodnie z art. 355 k.c. jedynie na zasadzie starannego działania. Należy przy tym podkreślić, że producent programów komputerowych jako podmiot profesjonalny będzie miał zgodnie z art. 355 § 2 k.c. wyżej postawioną poprzeczkę, a należyta staranność w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej będzie oceniana przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.
Umowa o dzieło
Przyjęcie, że umowa wdrożeniowa jest umową o dzieło naraża wykonawcę na dużo szerszy zakres odpowiedzialności wobec zamawiającego. Do elementów przedmiotowo istotnych umowy o dzieło należy określenie dzieła, którego obowiązek wykonania obciąża przyjmującego zamówienie, w sposób pozwalający zindywidualizować przyszły rezultat oraz stanowiące jego ekwiwalent wynagrodzenie, do zapłaty którego zobowiązany jest zamawiający. Nieosiągnięcie owego rezultatu w postaci stworzenia nowego lub zmodyfikowanego oprogramowania oraz jego zaimplementowania w sposób zgodny z postanowieniami umowy, stanowić będzie niewykonanie lub nienależyty wykonanie zobowiązania. W takiej sytuacji zamawiający, będzie miał wobec wykonawcy roszczenie o naprawienie szkody, chyba, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy jest następstwem okoliczności, za które wykonawca nie ponosi odpowiedzialności.
Nieterminowe lub wadliwe wykonywanie prac wdrożeniowych
Wyobraźmy sobie sytuację, że wykonawca opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem prac wdrożeniowych tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał ukończyć prace w czasie umówionym. Zamawiający będzie mógł wówczas skorzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 635 k.c., a mianowicie z prawa do odstąpienia od umowy jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła bez wyznaczenia terminu dodatkowego.
Jeżeli zaś prace wdrożeniowe wykonywane są w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może wezwać wykonawcę do zmiany sposobu ich wykonania i wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin. O tym, czy wyznaczony termin jest odpowiedni, przesądzą m. in. okoliczności danej umowy czy stan zaawansowania prac. Po bezskutecznym upływie tego terminu będzie mógł skorzystać z uprawnienia do odstąpienia od umowy albo tzw. wykonania zastępczego. Wykonanie zastępcze polega na powierzeniu dalszego wykonania dzieła innej osobie na koszt i ryzyko pierwotnego wykonawcy.
Trzeba pamiętać, że wyżej wymienione przepisy mają charakter względnie obowiązujący, co oznacza, że strony w ramach swobody umów mogą oczywiście odmiennie uregulować konsekwencje nieterminowego lub wadliwego wykonywania prac wdrożeniowych np. poprzez wprowadzenie obowiązku zapłaty kary umownej.
Rękojmia za wady fizyczne oraz prawne
Do odpowiedzialności wykonawcy za wady fizyczne lub prawne oprogramowania na podstawie art. 638 k.c. należy stosować przepisy o rękojmi przy sprzedaży.
Wada fizyczna rzeczy rozumiana jest jako niezgodność zamówionego dzieła z umową. W kontekście omawianej umowy warto przytoczyć art. 5561 § 3 k.c., który wskazuje, że z wadą fizyczną rzeczy mamy do czynienia również w razie nieprawidłowego jej zamontowania i uruchomienia, jeżeli czynności te zostały wykonane przez sprzedawcę (w tym wypadku wykonawcę) lub osobę trzecią, za którą sprzedawca ponosi odpowiedzialność, albo przez kupującego (zamawiającego), który postąpił według instrukcji otrzymanej od sprzedawcy. Jeśli wystąpi któraś z wyżej wymienionych okoliczności, zamawiający będzie mógł zażądać obniżenia ceny albo odstąpienia od umowy, chyba że wykonawca wymieni rzecz na wolną od wad albo dokona jej naprawy.
Jako wady prawne określa się przeszkody w zgodnym z prawem korzystaniu z oprogramowania przez zamawiającego. Są one najczęściej związane z sytuacjami gdy dzieło zostaje wykonane z naruszeniem praw autorskich osób trzecich np. poprzez opracowanie czyjegoś utworu, bez uzyskania zgody twórcy. Możemy się z tym spotkać gdy podmiot, który zobowiązał się do dostarczenia dostosowanego do indywidualnych potrzeb klienta oprogramowania, wykorzystał do prac wdrożeniowych program, do którego nie nabył autorskich praw majątkowych lub licencji na korzystanie z niego. Jeśli takie okoliczności wyjdą na jaw, zamawiający będzie mógł złożyć oświadczenie o odstąpieniu od umowy albo obniżeniu ceny, a ponadto żądać naprawienia szkody.
Należy pamiętać o tym, że w obrocie profesjonalnym, strony mogą dowolnie modyfikować granice odpowiedzialności wynikające z rękojmi – mogą ją rozszerzyć, ograniczyć, a nawet wyłączyć.
Współdziałanie zamawiającego
Zakwalifikowanie umowy wdrożeniowej jako umowy rezultatu nie leży w interesie wykonawcy. Na jego korzyść działa jednak fakt, że specyfika umowy o dzieło wymaga współdziałania obu stron. Jeżeli zamawiający nie czyni zadość temu obowiązkowi, wykonawca może wyznaczyć mu odpowiedni termin z zagrożeniem, iż po bezskutecznym upływie tego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy. Nie oznacza to jednak, że wykonawca może żądać od drugiej strony umowy każdego rodzaju współpracy. Wskazuje się, że chodzi tylko o taki rodzaj koniecznego współdziałania zamawiającego, bez którego nie jest możliwe wykonanie dzieła. Wykonawca będzie mógł np. żądać udostępnienia pomieszczeń oraz sprzętu komputerowego w celu zainstalowania zamówionego oprogramowania.
Na zamawiającym ciąży ponadto obowiązek odbioru dzieła, po jego ukończeniu przez wykonawcę w sposób wynikający z umowy. Przy tym samo wydanie musi również przebiegać prawidłowo, w szczególności w umówionym miejscu, po spełnieniu ustalonych warunków, tj. przeprowadzenie testów oprogramowania oraz dostarczenie niezbędnej dokumentacji. Skuteczny odbiór wymaga od zamawiającego złożenia w tym zakresie oświadczenia, nawet w sposób dorozumiany. Jeżeli umowa wdrożeniowa przewidywała przeniesienie autorskich praw majątkowych do programu komputerowego, to dopiero z momentem jego przyjęcia dochodzi do skutku rozporządzającego w postaci przejścia praw na zamawiającego.
Jeżeli zamawiający bezpodstawnie uchyla się od odbioru dzieła, zobowiązany jest do zapłaty umówionego wynagrodzenia, a ponadto będzie odpowiadał za jego przypadkową utratę lub uszkodzenie.
Podsumowując, prawidłowe zakwalifikowanie umowy wdrożeniowej nastręcza wielu trudności. Poszczególne umowy znacznie się między sobą różnią, co wpływa na ich charakter prawny, dlatego każda umowa powinna być oceniana indywidualnie. Żeby uniknąć ewentualnych sporów najważniejsze jest bardzo precyzyjne określenie przedmiotu umowy, wzajemnych praw i obowiązków stron, wymagań zamawiającego co do oprogramowania i jego funkcjonalności, harmonogramu prac oraz warunków odbioru.