Istnieją dwa podstawowe wyjątki od ogólnych reguł prawnych dotyczących utworów pracowniczych (o utworach pracowniczych pisaliśmy w artykule „Autor na umowie o pracę”). Jeden z nich obejmuje utwory naukowe stworzone w ramach stosunku pracy, drugi stanowią pracownicze programy komputerowe. Oczywiście podobnie jak w przypadku pozostałych utworów pracowniczych, regulacje ustawowe w zakresie autorskich praw osobistych i majątkowych mają do nich zastosowanie tylko wówczas, gdy umowa o pracę nie reguluje ich odmiennie.
Pracowniczy utwór komputerowy
Zasadą jest, że tak jak przy pozostałych utworach pracowniczych, prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wykonywaniu obowiązków ze stosunku pracy służą pracodawcy. Status pracowniczych programów komputerowych mają tylko te programy, do których stworzenia autor jest zobowiązany, zgodnie z zakresem obowiązków pracowniczych. Jeżeli pracownik opracuje program poza obowiązkami służbowymi, albo stworzy go w wyniku polecenia przełożonego wykraczającego poza cel i zakres umowy o pracę, strony powinny zawrzeć odrębną umowę określającą, na jakich warunkach pracodawca przejmuje program i jakie prawa osobiste i majątkowe pozostają przy autorze programu. Nie ma również charakteru pracowniczego program wykonany w wyniku realizacji umowy cywilnoprawnej np. zlecenia czy umowy o dzieło. W takim wypadku, wzajemne prawa i obowiązki stron w zakresie przejścia praw autorskich lub udzielenie licencji, będzie musiała precyzować umowa łącząca strony.
Wskazując na różnice w ustawowych zasadach dotyczących pracowniczych utworów komputerowych, należy zacząć od tego, że inaczej niż w przypadku pozostałych utworów pracowniczych, pracodawca nie ma formalnego obowiązku przyjęcia programu komputerowego. Oznacza to, że pracodawca nabywa prawa majątkowe z mocy ustawy, już w momencie powstania programu. Ponadto, twórca programu jest ograniczony w autorskich prawach osobistych. Co do zasady, pracownikowi służy tylko prawo do autorstwa programu tzn. do oznaczenia go swoim imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem. Nie może natomiast bez zgody pracodawcy korzystać z elementów programu dla stworzenia innego, nie przeznaczonego dla pracodawcy, ani dokonywać opracowania programu, tj. jego przeróbki lub adaptacji, bez uprzedniej zgody pracodawcy. Co więcej, pracodawca może wprowadzać istotne zmiany do programu bez porozumienia się z twórcą i może także zlecić dokonanie tych zmian osobom trzecim.
Utwór naukowy stworzony w ramach stosunku pracy
Utwór naukowy stanowi szczególną kategorię utworu zawierającego rezultaty pracy naukowej. Będzie to zatem każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Dodatkowo powinien cechować się jednak nowym i oryginalnym ujęciem jakiegoś problemu teoretycznego związanego z nauką. Co do zasady, utwory naukowe korzystają z takiej samej ochrony prawnoautorskiej, jak pozostałe utwory, co oznacza, że chroniony jest w zasadzie tylko sposób przedstawienia treści, a więc forma redakcyjna, a nie treść czy wyniki badań.
W dalszej kolejności należy wskazać, jakie utwory naukowe będą miały cechę utworu pracowniczego. Po pierwsze, konieczne jest by utwór powstał w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Będą to zatem przede wszystkim utwory naukowe powstające w ramach planów prac jednostek organizacyjnych instytucji; utwory naukowe tworzone z polecenia lub pod nadzorem przełożonego twórcy utworu czy prace doktorskie i habilitacyjne, jeżeli ich autorzy są pracownikami szkoły wyższej lub innej instytucji naukowej.
Co istotne, instytucja naukowa nie nabywa praw autorskich zatrudnionego u siebie twórcy pracowniczego utworu naukowego. Zarówno autorskie prawa osobiste jak i majątkowe pozostają przy twórcy, chociaż doznają pewnych ograniczeń. Instytucji naukowej przysługuje bowiem pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika. W praktyce uczelnia korzysta z tego prawa dopiero po wyrażeniu przez twórcę zgody, co do faktu rozpowszechnienia dzieła i po zawarciu umowy wydawniczej, w której określone zostaną zasady wynagrodzenia twórcy za publikację. Uczelnia może skorzystać z tego uprawnienia w terminie 6 miesięcy od momentu dostarczenia dzieła. W tym terminie uczelnia powinna zawrzeć umowę o wydanie utworu, przy czym od daty tej liczony jest okres 2 lat, w terminie którym uczelnia ma prawo wydać dzieło.
Instytucja naukowa ma ponadto prawo, do korzystania, bez odrębnego wynagrodzenia twórcy, z materiału naukowego zawartego w utworze dla własnych potrzeb, tzn. udostępniać go swoim pracownikom dla celów badawczych, do rozwiązywania problemów naukowych czy wręcz tylko dla celów naukowo-poznawczych. Osobom trzecim, pracowniczy utwór naukowy może zostać udostępniony bez zgody twórcy jedynie wtedy, gdy wynika to z przeznaczenia utworu albo jeżeli zostało to postanowione w umowie.
Podsumowując, uprawnienia instytucji naukowej ograniczające autorskie prawa majątkowe twórcy pracowniczego utworu naukowego dotyczą tylko następujących pól eksploatacji:
- pierwszej publikacji,
- korzystania z materiału naukowego,
- udostępniania materiału naukowego osobom trzecim.
Na innych polach eksploatacji twórca może korzystać z utworu naukowego bez żadnych ograniczeń. Należy również pamiętać, że wszystkie omówione wyżej ograniczenia autorskich praw majątkowych twórców pracowniczych utworów naukowych zatrudnionych w instytucjach naukowych mają zastosowanie tylko wówczas, gdy umowa o pracę nie stanowi inaczej.
Autor: Karina Wronka