Polskie ustawodawstwo regulujące prawo autorskie podlegało w ostatnim czasie istotnym zmianom. W 2015 roku ustawę z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych nowelizowano aż czterokrotnie. Rok 2016 przyniósł kolejną – niewielką, choć znaczącą zmianę. Nowe instytucje mają na celu przede wszystkim dostosowanie polskiej ustawy do prawa unijnego. Ponadto, służą zrównoważeniu interesów twórców i podmiotów korzystających z cudzej twórczości.
Ochrona utworów słowno-muzycznych
Tzw. mała nowelizacja prawa autorskiego, która weszła w życie w dniu 15 sierpnia 2015 roku wdrożyła do polskiego porządku prawnego, z pewnym opóźnieniem, rozwiązania przyjęte w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/77 UE z dnia 27 września 2011 roku w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych. Po pierwsze, ujednolicono czas ochrony dla utworów słowno-muzycznych. W świetle nowych przepisów, jeżeli oba utwory: słowny i muzyczny powstały specjalnie dla danego utworu słowno-muzycznego, utwór ten będzie podlegał ochronie przez okres 70 lat, czas tej ochrony będziemy liczyć od śmierci twórcy zmarłego później, czyli autora utworu słownego albo kompozytora utworu muzycznego. Zapobiega to sytuacji, w której prawa do tekstu wygasłyby w innym terminie niż prawa do muzyki.
Ochrona fonogramów
Po drugie, wydłużony został z 50 do 70 lat czas ochrony fonogramów, czyli pierwszych utrwaleń warstwy dźwiękowej wykonania utworu albo innych zjawisk akustycznych, które zostały opublikowane lub rozpowszechnione w inny sposób w okresie 50 lat od ich wykonania. Ochrona obejmuje zarówno twórców, artystów wykonawców, jak i producentów.
Korzystaj albo strać
Nowelizacja wprowadziła również dodatkowy środek zabezpieczający dla artystów wykonawców. Zgodnie z zasadą use it or lose it, artysta wykonawca (albo jego spadkobiercy) będzie mógł wypowiedzieć umowę przeniesienia praw lub licencji wyłącznej, jeśli w ciągu 50 lat od dnia publikacji fonogramu lub jego rozpowszechnienia w inny sposób, producent nie wprowadził do obrotu wystarczającej liczby egzemplarzy utworu, która, biorąc pod uwagę jego charakter, zaspokajałaby racjonalne potrzeby odbiorców, lub nie udostępnia go publicznie w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym, czyli np. w Internecie. Producent może obronić się przed utratą praw, jeśli w ciągu roku od powiadomienia go przez artystę o wypowiedzeniu umowy rozpocznie korzystanie z fonogramu w przynajmniej jeden z ww. sposobów.
Dodatkowe wynagrodzenie
Ponadto, ustawodawca zagwarantował artystom wykonawcom, którzy za jednorazowym wynagrodzeniem przenieśli prawa do fonogramu na rzecz producentów lub udzielili licencji wyłącznej, prawo do dodatkowego wynagrodzenia za każdy rok następujący po upływie 50 lat od publikacji lub rozpowszechnienia utworu w inny sposób. Kwota dodatkowego wynagrodzenia będzie obliczana jako 20% kwoty przychodu jaki uzyskał producent fonogramu z tytułu zwielokrotniania, wprowadzania do obrotu i publicznego udostępniania fonogramu w roku poprzedzającym wypłatę. Wypłata nastąpi za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania prawami pokrewnymi do wykonań artystycznych. Ustawodawca przewidział środek ochrony również dla artystów, którzy otrzymywali tantiemy lub wynagrodzenie wypłacane okresowo za przeniesienie praw lub udzielenie licencji. Po upływie 50 lat od publikacji lub rozpowszechnienia fonogramu w inny sposób, producent ma zakaz potrącania artyście zaliczek czy też innych odliczeń od wynagrodzenia, o którym mowa powyżej.
Duża nowelizacja prawa autorskiego
Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawy o grach hazardowych, która weszła w życie w dniu 20 listopada 2015 r. określana jest mianem dużej nowelizacji prawa autorskiego. Zmiany wprowadzone tą ustawą dotknęły przede wszystkim tzw. dozwolonego użytku, czyli pewnych wyjątkowych sytuacji, w których prawo zezwala na nieodpłatne korzystanie z już rozpowszechnionego utworu bez zgody autora.
Wyjątek edukacyjny
Nowela doprecyzowała przepisy związane z wyjątkiem edukacyjnym, czyli prawem instytucji oświatowych i naukowych do korzystania z opublikowanych utworów w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia własnych badań naukowych, a także rozpowszechniania drobnych utworów lub fragmentów większych. Dozwolony użytek w tym zakresie rozszerzono o możliwość tzw. e-learningu, który musi być jednak skierowany do zamkniętego kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe. Oznacza to, że np. instytucja edukacyjna będzie mogła zorganizować kursy on-line i zwielokrotniać materiały, ale pod warunkiem, że kursanci będą identyfikować się np. poprzez wykorzystanie indywidualnie przypisanego loginu i hasła. Poza tym nowela daje m.in. bibliotekom, archiwom, muzeom i szkołom prawo do zwielokrotniania utworów znajdujących się w ich zbiorach w celu uzupełnienia, zachowania i ochrony własnych zbiorów, również poprzez tworzenie cyfrowych kopii. Instytucje, o których wyżej mowa będą mogły udostępniać elektroniczne wersje materiałów znajdujących się w ich zbiorach dla celów badawczych lub poznawczych. Będzie to jednak możliwe wyłącznie na terenie tych jednostek.
Incydentalny użytek utworu
Nowe przepisy dopuszczają tzw. incydentalne użycie utworów podlegających ochronię przez twórców nowych utworów. Wykorzystanie pierwotnego materiału musi odbyć się w sposób niezamierzony, a ponadto nie może stanowić istotnej części nowego przekazu, a więc podnosić w sposób zasadniczy jego wartości, wpływać na jego wydźwięk czy odbiór. Dla przeciętnego odbiorcy eksploatowany utwór źródłowy powinien być w zasadzie nie zauważalny. Przykładem incydentalnego użytku może być spektakl teatru ulicznego odbywający się na tle obiektów sztuki nowoczesnej czy utwór pojawiający się w tle amatorskiego materiału udostępnionego przez użytkownika Internetu.
Uelastycznienie prawa cytatu
Ustawa przewidziała również uelastycznienie zakresu korzystania z fragmentów publicznych wystąpień, wykładów oraz kazań oraz możliwość przytaczania w utworach stanowiących samoistną całość urywków rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnionych utworów plastycznych, utworów fotograficznych lub drobnych utworów w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu. Ponadto wyraźnie uregulowano korzystanie z utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.
Wynagrodzenie za użyczenie biblioteczne
Nowela wprowadziła wynagrodzenie za użyczanie utworów przez biblioteki. Z prawa skorzystają autorzy książek pisanych w języku polskim oraz tłumacze utworów na język polski, a ponadto twórcy utworów plastycznych, fotograficznych, a także wydawcy. Wypłatą takich wynagrodzeń zajmie się wyznaczona przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi z dofinansowania przekazywanego ze środków Funduszu Promocji Kultury (zasilanego przez wpływy z opodatkowania hazardu).
Utwory osierocone
Archiwa, instytucje oświatowe, uczelnie oraz instytuty badawcze, które posiadają w swoich zbiorach tzw. utwory osierocone, a więc takie, do których autorskie prawa majątkowe nie wygasły, jednak nie udało się ustalić ani odnaleźć uprawnionych, zyskały uprawienie do ich zwielokrotniania oraz publicznego udostępnienia, w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. Przed wykorzystaniem takiego utworu, podmioty o który wyżej mowa są jednak zobowiązane do przeprowadzenia w sposób staranny i w dobrej wierze poszukiwania uprawnionych twórców lub ich spadkobierców.
Utwory niedostępne w obrocie handlowym
Instytucje kultury będą mogły również na podobnych zasadach rozpowszechniać utwory out-of–commerce, czyli utwory, które są objęte ochroną prawnoautorską, jednak nie są dostępne w obrocie handlowym np. książki, których nowe wydania nie są już publikowane. Dozwolony użytek takich utworów obejmuje ich zwielokrotnianie oraz udostępniania publicznie po uprzednim zawarciu umowy licencyjnej z organizacją zbiorowego zarządzania.
Umowy o reemisję
Na koniec warto wspomnieć o noweli wprowadzonej ustawą z dnia 19 lipca 2016 r. której celem było dostosowanie prawa polskiego do wymogów unijnej dyrektywy Rady nr 93/83/EWG. W polskim porządku prawnym brakowało dotąd przewidzianego w dyrektywie wyjątku od obowiązku zawierania umów o reemisję za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi. Obecnie organizacja radiowa i telewizyjna sama będzie mogła zdecydować czy udzieli licencji w odniesieniu do jej własnych transmisji samodzielnie czy za pośrednictwem odpowiedniej organizacji.
Autor: Karina Wronka